नेपालमा हिमतालहरू र दिगो जल व्यवस्थापन: हिमताल संरक्षणको महत्त्व

जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालका हिमतालहरूमा आएको परिवर्तनले चुनौतीहरू मात्र होइन, अवसरहरू पनि सिर्जना गरेको छ ।

सन् २०२५ को विश्व जल दिवसको विषयवस्तु ‘ हिमताल संरक्षण ‘ रहेको छ । हिमताल र हिमनदीहरू पृथ्वीको लगभग ७०% ताजा पानीको भण्डार हुन्, र तिनीहरूको पग्लिने गति तीव्र हुँदै गएको छ ।

यो पग्लिने प्रक्रियाले जलचक्रलाई अप्रत्याशित बनाउँदैछ, जसले बाढी, खडेरी, पहिरो, र समुद्र सतह वृद्धि जस्ता समस्याहरू निम्त्याउँछ । यसले नेपाल जस्ता हिमाली देशहरूमा विशेष प्रभाव पार्छ, जहाँ हिमनदीहरू स्थानीय समुदायहरूको जीवनयापन र वातावरणीय सन्तुलनका लागि अत्यावश्यक छन् ।

नेपाल, हिमालय पर्वतको मुटुमा अवस्थित, हिमतालहरू र हिमनदीहरूको विशाल स्रोत भएको देश हो । यी हिमतालहरू, पग्लिएका हिउँहरूबाट निर्माण हुने पानीको संचयका कारण बन्दछ, जसले नेपालका नदी प्रणाली, कृषि, र ऊर्जास्रोतमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ ।

तापमान वृद्धिको कारण तीव्र रूपमा फैलिरहेका यी तालहरू जलप्रबन्धनका लागि अवसरका साथै चुनौतीहरू पनि हुन् । विशेष गरी, हिमताल विस्फोट बाढी (GLOF) को जोखिमले मानिस र पूर्वाधारलाई गम्भीर खतरामा पार्न सक्छ । यसरी, यी तालहरूको उचित व्यवस्थापन दिगो जल व्यवस्थापनका लागि अत्यावश्यक छ ।

नेपालमा हिमनदी तालहरूको अवस्था

हालैका अध्ययनहरूले नेपालमा हिमतालहरूको संख्या र क्षेत्र द्रुत रूपमा वृद्धि भएको देखाएका छन् । सन् २००० देखि २०२० सम्म, नेपालको विभिन्न क्षेत्रमा यी तालहरूको संख्यामा उल्लेखनीय वृद्धि भएको छ ।

उदाहरणका लागि, सगरमाथा क्षेत्रमा सन् २००० मा १३५ वटा हिमनदी तालहरू थिए, जुन २०२० मा २०६ पुगे, र तिनीहरूको क्षेत्रफल १२.९२ वर्ग कि.मी. बाट १७.५९ वर्ग कि.मी. सम्म विस्तार भयो ।

यस्तै, कर्णाली क्षेत्रमा २००० मा ४७६ वटा तालहरू थिए, जसको कुल क्षेत्रफल ६४५.४५ वर्ग कि.मी. थियो, जुन २०२० मा ५२० वटा पुग्दा कुल क्षेत्रफल ७१४.२० वर्ग कि.मी. पुगेको छ । यस विस्तारको प्रमुख कारण जलवायु परिवर्तनका कारण हिमलहरू तीव्र गतिमा पग्लनु हो।

दुध कोसी क्षेत्र जस्ता स्थानहरूमा यी परिवर्तनहरू विशेष रूपमा देख्न सकिन्छ । सन् १९८८ देखि २०१८ को अवधिमा नेपालका १९ वटा हिमतालहरूको सतह क्षेत्रफल ४.१२ वर्ग कि.मी. बाट ९.६२ वर्ग कि.मी. सम्म पुगेको छ, जसले करिब १३३% वृद्धि देखाउँछ ।

दिगो जल व्यवस्थापनका उपायहरू

हिमतालहरूका चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न बहुआयामीक रणनीति आवश्यक छ, जसमा जोखिम न्यूनीकरण र जल स्रोतको दिगो व्यवस्थापन दुबै समावेश गर्नुपर्छ ।

१. नियमित अनुगमन र मूल्यांकन

हिमनदी तालहरूको परिमाण र स्थिरताको निरन्तर अनुगमन गर्न उपग्रह प्रविधि र फिल्ड सर्वेक्षणको प्रयोग आवश्यक छ ।

२. पूर्वसूचना प्रणाली (Early Warning Systems)

GLOF को जोखिम भएका क्षेत्रमा समुदायमा आधारित पूर्वसूचना प्रणाली स्थापना गर्न आवश्यक छ, जसले संकटको समयमा मानिसहरूलाई सुरक्षित स्थानमा जान समय दिन्छ ।

३. संरचनागत न्यूनीकरण उपायहरू

इन्जिनियरिङ हस्तक्षेपहरू, जस्तै नियन्त्रण गरिएको निकास प्रणाली र तालको जलस्तर घटाउने प्रविधिहरू, हिमतालहरूमा रहेको पानीको मात्रा कम गर्न सक्छन्, जसले ताल फुट्ने सम्भावित प्रभावलाई न्यून पार्न मद्दत गर्छ ।

उदाहरणका लागि, सन् २०१६ मा नेपाल सरकारले अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूसँगको सहकार्यमा उच्च जोखिमयुक्त हिमनदी ताल इम्जा त्सोको जलस्तर सफलतापूर्वक घटायो, जसले GLOF को जोखिम विरुद्ध पूर्वसावधानी उपायको रूपमा काम गर्यो । सन् २०१६ मा नेपालको सरकारले अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूको सहयोगमा इम्जा तालको जलस्तर घटाएको थियो, जुन प्रभावकारी कदम भएको थियो ।

४. समुदायको सहभागिता र क्षमता विकास

स्थानीय समुदायहरूलाई शिक्षा र क्षमता अभिवृद्धि पहलहरू मार्फत सशक्त पार्दा तिनीहरूलाई विपद् जोखिम न्यूनीकरण प्रयासहरूमा सक्रिय सहभागिता जनाउन प्रेरित गर्न सकिन्छ ।

आपतकालीन प्रतिकार्य र अनुकूलन रणनीतिहरूमा केन्द्रित तालिम कार्यक्रमहरूले समुदायको प्रतिरोधात्मक क्षमता वृद्धि गर्न मद्दत गर्छ ।

५. समेकित जल स्रोत व्यवस्थापन (IWRM)

जल, जमिन, र सम्बन्धित स्रोतहरूबीचको अन्तर्सम्बन्धलाई विचार गर्दै IWRM दृष्टिकोण अपनाउनु समन्वित विकास र व्यवस्थापनलाई प्रवर्द्धन गर्दछ। यो समग्र रणनीतिले सामाजिक, आर्थिक, र वातावरणीय लक्ष्यहरू सन्तुलित गर्दै जल स्रोतहरूको दिगो उपयोग सुनिश्चित गर्छ ।

६. नीति तथा संस्थागत सुधार

प्रभावकारी जल शासनका लागि राष्ट्रिय नीतिहरू र संस्थागत क्षमताहरू सुदृढ पार्नु अत्यावश्यक छ। यसमा जलवायु परिवर्तन अनुकूलन, विपद् जोखिम न्यूनीकरण, र दिगो विकास लक्ष्यहरू सम्बोधन गर्ने नियम तथा कानुनी संरचना निर्माण गर्नु समावेश छ ।

केस स्टडी: मेलम्ची उपत्यका

मेलम्ची उपत्यका प्राकृतिक विपत्तिको प्रभावका कारण धेरै प्रभावित क्षेत्रहरूमध्ये एक हो । यहाँका बासिन्दाहरूले हालैका वर्षहरूमा तीव्र बाढी र पहिरोको सामना गर्नुपरेको छ, जसले उनीहरूको घर, खेतीयोग्य जमिन, र पूर्वाधारलाई गम्भीर क्षति पुर्याएको छ ।

निष्कर्ष
जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालका हिमतालहरूमा आएको परिवर्तनले चुनौतीहरू मात्र होइन, अवसरहरू पनि सिर्जना गरेको छ । यद्यपि GLOF को जोखिम उच्च छ, यसलाई न्यूनीकरण गर्न वैज्ञानिक अनुसन्धान, प्रविधि, र स्थानीय समुदायहरूको ज्ञानको समायोजन आवश्यक छ ।

वैज्ञानिक अनुसन्धानलाई स्थानीय ज्ञानसँग एकीकृत गर्दै, नेपालले प्रभावकारी जल व्यवस्थापन नीति अवलम्बन गर्न सक्छ, जसले दिगो विकास र प्राकृतिक विपत्तिबाट सुरक्षा सुनिश्चित गर्नेछ ।

लेखक, शहरी खानेपानी तथा सरसफाई आयोजनाका खानेपानी तथा निर्माण सुपरिवेक्षण ईन्जिनियर हुन् ।[email protected]